"Gazeta Sądowa" z 2007 r., Nr 7-8 (lipiec-sierpień), str. 24.
Spis treści.
A. Pojęcia kluczowe.
B. Wyjaśnienie najważniejszych pojęć związanych z Procesem Szesnastu.
1. Proces.
1.1. Uczestnicy procesu.
1.2. Okoliczności zatrzymania – kalendarium i wyliczenie najważniejszych wydarzeń oraz faktów poprzedzających zatrzymanie.
1.3. Przebieg procesu i zarzuty.
1.4. Wyrok.
1.5. Postawa Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec procesu.
2. Skutki procesu.
2.1. Losy uczestników po procesie. Uwagi ogólne.
2.2. Istota, cele i skutki polityczne Procesu Szesnastu.
3. Procesu Szesnastu a prawo międzynarodowe publiczne.
3.1. Uwagi ogólne.
3.2. Jeńcy wojenni.
3.3. Parlamentariusze (parlamentarze).
3.4. Immunitet państwa.
3.5. Rządy na uchodźstwie.
4. Literatura.
5. Przypisy.
A. Pojęcia kluczowe.
Proces Szesnastu, Rząd Tymczasowy, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, Rada Jedności Narodowej (RJN), Stronnictwo Ludowe (SL), Polska Partia Socjalistyczna „Wolność, Równość, Niepodległość” (PPS), Stronnictwo Narodowe (SN), Armia Krajowa (AK), Polskie Państwo Podziemne, Wielka Trójka, Komisja Trzech, Jałta, NKWD, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, Łubianka
B. Wyjaśnienie najważniejszych pojęć związanych z Procesem Szesnastu.
Rząd Tymczasowy – pełnił władzę w kraju; przekształcił się następnie w PKWN.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej – rząd, który miał powstać z porozumienia wszystkich sił politycznych działających w kraju i poza jego granicami, a w tym z przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, oraz Rządu RP na wychodźstwie.
Rada Jedności Narodowej – organ zarządzający Polskiego Państwa Podziemnego.
Rada Narodowa – Rząd RP na wychodźstwie w Londynie.
Stronnictwa polityczne działające w kraju:
- Stronnictwo Ludowe,
- Polska Partia Socjalistyczna „Wolność, Równość, Niepodległość”,
- Stronnictwo Narodowe
- Zjednoczenie Demokratyczne
- Stronnictwo Pracy
1. Proces.
1.1. Uczestnicy procesu.
Uczestnikami procesu byli: Jan Stanisław Jankowski – wicepremier i Delegat Rządu RP na uchodźstwie w kraju, Stanisław Jasiukowicz (SN) – zastępca Delegata Rządu, gen. bryg. Leopold Okulicki – Komendant Główny Armii Krajowej, Kazimierz Pużak (PPS) – przewodniczący Rady Jedności Narodowej, Adam Bień (SL), Antoni Pajdak (PPS) – ministrowie, Kazimierz Bagiński (SL), Stanisław Mierzwa (SL), Kazimierz Kobylański (SN), Zbigniew Stypułowski (SN), Aleksander Zwierzyński (SN), Józef Chaciński (SP), Franciszek Urbański (SP), Eugeniusz Czarnowski (ZD), Stanisław Michałowski (ZD) – przedstawiciele stronnictwa politycznych, Józef Stemler-Dąbski – tłumacz, sekretarz delegacji.
1.2. Okoliczności zatrzymania – kalendarium i wyliczenie najważniejszych wydarzeń oraz faktów poprzedzających zatrzymanie.
W poniższym wyliczeniu przedstawiono kalendarium najważniejszych wydarzeń i faktów poprzedzających zatrzymanie i osądzenie przez ZSRR, Szesnastu:
- w dniu 19 stycznia 1945 r. – rozwiązanie AK;
- w dniu 4-11 lutego 1945 r. – spotkanie Wielkiej Trójki w Jałcie;
- na mocy uchwał przyjętych w Jałcie – utworzenie rządu w RP miało być dokonane przy konsultacji z Polakami; opóźnienie konsultacji miało dać czas komunistom w Polsce na ugruntowanie władzy;
- w dniu 2 kwietnia 1945 r. – zapowiedź Stronnictwa Ludowego ujawnienia swoich członków; przeciwnikiem ujawnienia się był gen. bryg. Leopold Okulicki;
- Foreign Office w Jałcie zwróciło się do Rządu w Londynie z prośbą o dostarczenie listy członków podziemia celem zapewnienia im bezpieczeństwa, do dnia 28 stycznia 1945 r.;
- w dniu 26 stycznia 1945 r. – przekazanie przez byłego premiera RP Mikołajczyka ministrowi spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii – Edenowi, listy osób, które mogłyby wejść w skład Rządu Tymczasowego, a tym m.in. przedstawiciele kierownictwa podziemia krajowego: Jan Stanisław Jankowski, Adam Bień, Antoni Pajdak, Stanisław Jasiukowicz;
- Rząd w Londynie (T.Arciszewski) odmówił dostarczenia w/w listy – przez to przepadła możliwość zagwarantowania Polakom bezpieczeństwa;
- Dowództwo Armii Czerwonej pragnie nawiązać kontakt z polskim podziemiem; proponuje spotkanie;
- Połowa lutego 1945 r. – w/w wiadomość otrzymuje jako pierwszy gen. bryg. Leopold Okulicki;
- 21 lutego 1945 r. – Podkowa Leśna, Komisja Główna Rady Jedności Narodowej po posiedzeniu jednomyślnie odradziła pójście na w/w spotkanie;
- Propozycję spotkania z przedstawicielem I Frontu Białoruskiego otrzymał Delegat Rządu Jan Stanisław Jankowski;
- 4 marca 1945 r. – Pruszków, spotkanie delegatów AK z pełnomocnikiem gen. Iwanowa, płk. Pimienowem – cel: wyjaśnienie opóźnień w spotkaniu z gen. bryg. Leopoldem Okulickim;
- Płk. Pimienow zwraca się na w/w spotkaniu do delegatów AK by dostarczyli listy-zaproszenia na spotkanie ze sztabem marszałka Żukowa;
- 5 marca 1945 r. – przesłanie w/w listów;
- 6 marca 1945 r. – dotarcie w/w listu do gen. bryg. Leopolda Okulickiego;
- 10 marca 1945 r. – dotarcie w/w listu do Delegata Rządu;
- 14 marca 1945 r. – spotkanie z płk. Pimienowem z wysłannikiem Delegata Rządu, Józefem Stemler-Dąbskim – wysłannik ten sondował szczerość zamiarów Rosjan;
- 17 marca 1945 r. – spotkanie Jankowskiego z Pimienowem; Jankowski uwierzył Rosjanom w bezpieczne ujawnienie organizacji podziemnych celem negocjacji składu przyszłego rządu wchodzących w skład RJN, a nawet w obietnicę dostarczenia samolotu do Londynu;
- 18 marca 1945 r. – spotkanie płk. Pimienowa z przedstawicielami Stronnictwa Ludowego;
- 20 marca 1945 r. – spotkanie płk. Pimienowa z przedstawicielami Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Narodowego – ustalono, że po stronie ZSRR będą: gen. Iwanow i płk. Pimienow, po stronie RP: J.S.Jankowski, L.Okulicki i przedstawiciele stronnictw wchodzących w skład RJN – termin wyznaczono na 28 marca 1945 r.;
- Zamiar aresztowania przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przez Rosjan został rozgłoszony w lubelskim KC PPS – informacja ta dotarła do Kazimierza Bagińskiego, który odczytał ją na posiedzeniu RJN w dniu 26 marca 1945 r.;
- 27 marca 1945 r. – spotkanie w Pruszkowie Krajowej Rady Ministrów i RJN z Rosjanami; tego dnia także uprowadzenie Szesnastu;
- 21 czerwca 1945 r. – wyrok w sprawie Szesnastu;
- 21 czerwca 1945 r. – utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.
1.3. Przebieg procesu i zarzuty.
 |
| Prezes Kolegium WSN ZSRR gen. płk. służby sprawiedliwości Wasilij Wasiljewicz Ulrich (ur. 1889, zm. 1951) |
Oskarżycielami w procesie byli Główny Prokurator Wojskowy Armii Czerwonej gen. mjr służby sprawiedliwości Nikołaj Afanasjew.
Obrońcami oskarżonych byli natomiast Członkowie Moskiewskiego Kolegium Adwokatów.
Skład sądu, jak również oskarżyciele i obrońcy oskarżonych – wyznaczony został na mocy Uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z dnia 13 czerwca 1945 r., sygnowanej przez Sekretarza KC Józefa Stalina[ii].
Na rozprawy WSN ZSRR w powyższej sprawie wstęp wolny miały ambasady oraz prasa USA i Wielkiej Brytanii. Na żadnej z rozpraw ambasadorowie w/w państw nie byli obecni[iii].
2. Postępowanie przed WSN ZSRR zostało wszczęte na podstawie Aktu oskarżenia z dnia 14 czerwca 1945 r. wniesionego przez Głównego Prokuratora Wojskowego Armii Czerwonej. W Akcie tym, gen. bryg. Leopolda Okulickiego, Jana Stanisława Janskowskiego, Adama Bienia, oraz Stanisława Jasiukowicza – prokuratura oskarżyła o to, że „byli organizatorami i kierownikami polskiej organizacji podziemnej na tyłach Armii Czerwonej na terytorium zachodnich obwodów Białorusi i Ukrainy, na Litwie i w Polsce i, działając według instrukcji tzw. polskiego „rządu” emigracyjnego w Londynie, kierowali robotą wywrotową przeciwko Armii Czerwonej i Związkowi Radzieckiemu, dokonywaniem aktów terroru w stosunku do oficerów i żołnierzy Armii Czerwonej, organizowaniem zamachów dywersyjnych i napadów podziemnych oddziałów zbrojnych, prowadzeniem propagandy wrogiej wobec Związku Radzieckiego i Armii Czerwonej, a oskarżony Okulicki prócz tego również prowadzeniem pracy wywiadowczo-szpiegowskiej na tyłach Armii Czerwonej”.
 |
| Ława oskarżonych w procesie szesnastu (źródło: TASS Agency, Moskwa, 1945; prawa autorskie: domena publiczna) |
3. W toku całego postępowania karnego przeciwko Szesnastu, tak zarówno na etapie przygotowawczym, jak i sądowym – stosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztu.
4. Należy przy tym mocno podkreślić, iż proces ten miał charakter pokazowy. Z jednej strony oskarżeni byli przetrzymywani w wyjątkowo trudnych warunkach jakie niewątpliwie panowały w areszcie śledczym na Łubiance; z drugiej, jak napisał jeden z Szesnastu Kazimierz Bagiński: „Podkarmili, wyprasowali ubrania, wyprali bieliznę, w której przyjechaliśmy, ogolili, używając nawet wody kolońskiej i pudru”[iv].
W tym więc, świetle należy stwierdzić, iż w/w byli pozbawieni od samego początku gwarancji procesowych i praw przysługujących każdemu oskarżonemu w procesie karnym.
1.4. Wyrok.
 |
| generał brygady Leopold Okulicki ps. Niedźwiadek (ur. 1898, zm. 1946) |
2. Do winy w całości przyznało się jedenastu oskarżonych, trzech częściowo, jeden zaś tj. Zbigniew Stypułowski, nie przyznał się, jednego wyłączono do oddzielnego postępowania, tj. Antoniego Pajdaka[vi].
2. Skutki procesu.
2.1. Losy uczestników po procesie. Uwagi ogólne.
Mimo, iż zarówno propaganda komunistyczna, jak zachodnia („wolna prasa zachodnia”) podkreślały „dobroduszność” władz ZSRR, a w tym zwłaszcza „łagodne” potraktowanie Szesnastu przez WSN, stwierdzić należy, iż w rzeczywistości losy skazanych w rezultacie okazały się być tragiczne, a tym samym niczym nie różniące się losów innych ofiar terroru stalinowskiego.
Dowodem na słuszność tej tezy stanowią – choćby – następujące fakty, które to ze swej istoty nie wymagają szerszego komentarza: a) śmierć w nieznanych okolicznościach Stanisława Jasiukowicza; b) śmierć gen. bryg. Leopolda Okulickiego w moskiewskim więzieniu 24 grudnia 1946 r., czy wreszcie c) śmierć Jana Stanisław Jankowskiego w dniu 13 marca 1953 r. we Włodzimierzu.
2.2. Istota, cele i skutki polityczne Procesu Szesnastu.
Kwestia powołania nowego rządu w Polsce miała duże znaczenie tak zarówno dla samej Polski, jak i na arenie międzynarodowej. Jak trafnie zauważył A.Chmielarz: „Stalin zamierzał dowieść, że w tej części Europy decydujący głos należy do niego. Stąd też istnieje ścisły związek między przyjętą przez Mołotowa taktyką zwlekania w pracach Komisji Trzech, prowadzącej narady w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, a wydarzeniami w Pruszkowie.”[vii].
Należy zauważyć, iż istotą omawianego zdarzenia – tj. Procesu Szesnastu – jest to, że poprzez aresztowanie przez NKWD na rozkaz Józefa Stalina, czołowych przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, a następnie osądzenie ich w pokazowym procesie w Moskwie – było uniemożliwienie tak faktyczne, jak i fizyczne utworzenia wspomnianego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, który to – wedle wspomnianych ustaleń jałtańskich – miał się składać ze wszystkich czołowych sił politycznych w Polsce.
Tym samym, utworzenie takiegoż rządu oznaczałoby, iż wpływ komunistów na Polskę; na tę szerokość geograficzną, byłby z oczywistych względów niewielki, lub żaden – komuniści bowiem, nie cieszyli się zbyt dużym poparciem w społeczeństwie polskim; co zresztą, badając karty historii zniewolenia Narodu Polskiego, było w pełni zrozumiałe. Konsekwencją tego byłoby więc, wyeliminowanie de facto także i wpływu ZSRR na politykę i sprawy wewnętrzne Polski.
W związku z tym, iż Stalin uważał część Europy, w której to m.in. położona była Polska, za strefę swoich wpływów; a także w związku z prowadzoną przez ZSRR „walką” z aliantami o dominację na arenie międzynarodowej – w pełni koniecznym i oczywistym było wyeliminowanie wszelkich przeszkód, które to mogłyby tym celom zagrozić; a właśnie, kwestia utworzenia legalnych władz w Polsce; określenia dominujących sił politycznych, oraz „strony” po której to Polska miałaby się znajdować (czy to po stronie sowieckiej, czy amerykańskiej) – o osiągnięciu tychże celów bezpośrednio decydowały.
Omawiana obecnie „Szesnastka” – tym właśnie celom Stalina, realnie zagrażała; stąd, ujęcie przez NKWD – w zasadzie – wszystkich czołowych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, będących jednocześnie w opozycji wobec sił komunistycznych – osiągnięciu przez Stalina w/w celów, czyniło zadość. Nadto, postawienie im zarzutów prowadzenia akcji dywersyjnych, czy wręcz współpracy z hitlerowcami, a następnie osądzenie – jednocześnie – legalizowało owo postępowanie Stalina, oraz umacniało trwałość owych celów; choćby m.in. poprzez osłabienie morale sił opozycyjnych wobec komunistów; osłabienie oporu społeczeństwa polskiego wobec zbliżającej się nieuchronnie dyktaturze komunistów i poddania odradzającej się Polski kolejnemu zniewoleniu; wreszcie, wobec „odarcia” owych Szesnastu w związku z treścią zarzutów wysuniętych w procesie, m.in. z honoru żołnierza, także uniemożliwienie ewentualnej ingerencji aliantów wobec bezprawnych działań Stalina.
3. Procesu Szesnastu a prawo międzynarodowe publiczne.
3.1. Uwagi ogólne.
Problematykę podstaw prawnomiędzynarodowych procesu Szesnastu, jak również jego skutków na gruncie tej dyscypliny prawa, należy – jak trafnie zaproponował E.Piontek – podzielić następujące zagadnienia: jeńcy wojenni, parlamentariusze, immunitet państwa, rządy na uchodźstwie.[viii].
3.2. Jeńcy wojenni.
Zarówno Regulamin dotyczący jeńców wojennych, uchwalony przez Radę Ekonomiczną Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z dnia 19 września 1939 r.[ix], jak również Konwencja Haska z dnia 18 października 1907 r. – Prawa i zwyczaje wojny lądowej, oraz dołączony do niej aneks, tj. Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej[x], a zwłaszcza art. 4 zd. 2 regulaminu – ustanowiły nakaz humanitarnego traktowania jeńców wojennych.
W związku z tym, analizując sprawę Szesnastu – jako jeńców wojennych – począwszy od momentu zatrzymania, a skończywszy na postępowaniu wykonawczym, biorąc przy tym pod uwagę to w jaki sposób grupa ta była traktowana przez władze ZSRR, stwierdzić należy, iż nakaz, o którym wcześniej była mowa był w tej sprawie niewątpliwie złamany.
3.3. Parlamentariusze (parlamentarze).
1. Wedle art. 32 Regulaminu Haskiego: „Za parlamentarza uważa się osobę, upoważnioną przez jedną ze stron wojujących do wszczęcia rokowań z drugą i przybywającą z białą flagą. Zarówno sam parlamentarz, jak i towarzyszący mu trębacz lub dobosz, oraz osoba, niosąca flagę i tłumacz, korzystają z przywileju nietykalności.”.
Z przepisu tego wynika, iż parlamentariuszowi przysługuje immunitet nietykalności osobistej; przy czym, w ściśle określonych przez w/w regulamin okolicznościach ulega on odpowiednio albo ograniczeniu albo wyłączeniu.
Ograniczenie immunitetu następuje na podstawie art. 33, który stanowi, iż: „Dowódca, do którego wysłany został parlamentarz, nie jest obowiązany przyjąć go we wszelkich okolicznościach. Może on powziąć wszelkie zarządzenia, aby przeszkodzić parlamentarzowi do wykorzystania swej misji w celu zebrania wiadomości. Ma on prawo w razie nadużycia zatrzymać czasowo parlamentarza.”.
Wyłączenie natomiast, następuje na podstawie art. 34, który stanowi, iż: „Parlamentarz traci przywilej nietykalności, jeżeli zostanie mu dowiedzionem w sposób konkretny i niezbity, że skorzystał ze swego położenia uprzywilejowanego, aby spowodować lub popełnić czyn zdradziecki.”.
2. Mając na uwadze przytoczony art. 32, stwierdzić należy, iż oskarżeni w Procesie Szesnastu wypełniali cechy parlamentariusza. Byli oni bowiem, w istocie, podmiotami legitymowanymi do wszczęcia i prowadzenia rokowań w imieniu RP z ZSRR, a także z każdym innym krajem. Uwagę tę odnieść należy zwłaszcza do: Jana Stanisława Jankowskiego, który był wicepremierem i Delegatem Rządu RP na uchodźstwie w kraju, Stanisława Jasiukowicza – zastępcy Delegata Rządu, gen. bryg. Leopolda Okulickiego – Komendanta Głównego AK, czy wreszcie Kazimierza Pużaka – przewodniczącego RJN, oraz ministrów: Adama Bienia i Antoniego Pajdaka.
Co więcej, w/w w swej działalności nie dopuścili się nadużycia swych przywilejów wynikających z bycia parlamentariuszami, jak również nie spowodowali, ani nie popełnili czynu zdradzieckiego – a w tym zwłaszcza wobec ZSRR. Innymi słowy: nie naruszyli oni tak zarówno dyspozycji art. 33, jak i art. 34 Regulaminu Haskiego. Z tego względu nie mogli oni mieć ograniczonego immunitetu, ani być jego pozbawieni. Wypada jednocześnie zauważyć, iż Akt Oskarżenia skierowany do WSN ZSRR nie stawiał takiego zarzutu – co jest w tym miejscu stwierdzeniem niezwykle istotnym. Zarzut taki bowiem, otwierałby legalną podstawę do wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego wobec w/w, a tym samym do możliwości zastosowania przez organa ścigania i wymiaru sprawiedliwości ZSRR norm radzieckiego prawa karnego wojskowego.
Stąd, zatrzymanie przez NKWD, więzienie i prowadzenie przeciwko „Szesnastu” postępowania karnego, a następnie ich skazanie – było pozbawione jakichkolwiek podstaw prawnomiędzynarodowych. Zresztą zasadność tej tezy w pełni potwierdził Sąd Najwyższy ZSRR na Plenum odbytym w dniu 19 kwietnia 1990 r., gdzie sąd ten po rozpoznaniu sprawy o rehabilitację skazanych w procesie Szesnastu, z wniosku Prokuratury Generalnej ZSRR wniesionego na wniosek Prokuratora Generalnego PRL z października 1989 r. – orzekł, iż działalność oskarżonych nie miała cech przestępczych[xi].
3.4. Immunitet państwa.
Pojęcie immunitetu państwa, oznacza nie podleganie państwa innemu państwu; tzn. żadne państwo nie może sądzić innego państwa[xii]. Co więcej, immunitet państwa oznacza także, iż państwo nie może być sądzone także w stosunkach z innymi podmiotami, np. osobami fizycznymi, czy prawnymi[xiii]. Nadto, jak trafnie zauważają W.Góralczyk i S.Sawicki: „Immunitet jurysdykcyjny obcego państwa obejmuje jego organy i wszystkie agendy państwowe, siły zbrojne oraz własność.”[xiv].
W zakres tego immunitetu wchodzi również „niezastępowalność” państwa przez inne państwo lub inny podmiot prawa międzynarodowego, w zakresie sprawowania przezeń jego imperium – chyba, że samo państwo w tym zakresie wyrazi zgodę, np. odda pewien zakres spraw dotyczących jego lub podmiotów podlegających jego jurysdykcji, do właściwości sądu międzynarodowego. Do owego imperium, niewątpliwie zalicza się także sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Kwestią nader kontrowersyjną jest to, czy RP w istocie, w sposób skuteczny poddała pod jurysdykcję radzieckiemu wymiarowi sprawiedliwości sprawy, które zdarzyły się na terenie położonym w strefie opanowanej przez Armię Czerwoną.
3.5. Rządy na uchodźstwie.
Rządy na uchodźstwie, stanowią organa władzy państwa. W związku ze wspomnianym wyżej immunitetem państwa – posiadają one taki sam immunitet jak rządy nie znajdujące się w takiej sytuacji.
4. Literatura.
1) Albert Andrzej (właściwie: Roszkowski Wojciech) (1989), Najnowsza historia Polski. 1918-1980, wyd. 2, Londyn: Puls Publications Limited / Polonia, ISBN: 0902352792;
2) Bień Adam (1997), Listy z Łubianki, Kraków: Wydawnictwo Literackie; ISBN: 8308026974;
3) Chmielarz Andrzej (2000), Proces moskiewski przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej / Oficyna Wydawnicza RYTM, ISBN: 838789351X;
4) Garliński Józef (1998), Polska w Drugiej Wojnie Światowej. Tom II, Warszawa: CDN / Volumen, ISBN: 8385218602, 9788385218609;
5) Góralczyk Wojciech, Sawicki Stefan (2003), Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, wyd. 9, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, ISBN: 8373341684;
6) Orzechowski Bronisław (1996), Los Generała Leopolda Okulickiego ostrzeżeniem i przestrogą: w 50-lecie śmierci, Staszów: Biblioteka Staszowska, ISSN: 1232-728X, ISBN: 8387215023, 9788387215026;
7) Paczkowski Andrzej (1998), Pół wieku dziejów Polski. 1939-1989, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN: 8301117567;
8) Strzałkowski Waldemar (indeks nazw.), Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof (oprac. i red.), Stembrowicz Kazimierz, Zbiniewicz Fryderyk (tłum. z ros.) (1995), Proces Szesnastu. Dokumenty NKWD, Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, ISBN: 8386678070;
9) Strzembosz Tomasz (2000), Rozdział III. Sprawa Szesnastu, marzec-czerwiec 1945, (w:) Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939-1945, Warszawa: Wydawnictwo Krupski i S-ka, ISBN: 8386117494, str. 347-358;
10) Wawrzyniak Eugeniusz (1998), Trybunał przemocy: Szesnastu z Łubianki, Warszawa: Comandor, ISBN: 8391037851.
5. Przypisy:
[i] Chmielarz Andrzej (2000), Sprawa szesnastu, (w:) Proces moskiewski przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej / Oficyna Wydawnicza RYTM, ISBN: 838789351X, str. 29.
[ii] Strzałkowski Waldemar (indeks nazw.), Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof (oprac. i red.), Stembrowicz Kazimierz, Zbiniewicz Fryderyk (tłum. z ros.) (1995), Proces Szesnastu. Dokumenty NKWD, Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, ISBN: 8386678070, str. 488.
[iii] Chmielarz Andrzej, op.l., (w:) Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof, Piontek Eugeniusz, op.cit., str. 29.
[iv] Bagiński Kazimierz, Proces szesnastu w Moskwie (wspomnienia osobiste), „Zeszyty Historyczne” (Paryż) Rok 1963, Nr 4, str. 103 – cytuję za: Chmielarz Andrzej, op.l., (w:) Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof, Piontek Eugeniusz, op.cit., str. 29.
[v] Ibidem, str. 29 in fine.
[vi] Ibidem.
[vii] Ibidem, str. 25.
[viii] Piontek Eugeniusz, Proces szesnastu ze stanowiska prawa międzynarodowego, (w:) Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof, Piontek Eugeniusz, op.cit., str. 45-54.
[ix] Ibidem, str. 48.
[x] Konwencja Haska z 18 października 1907 roku – Prawa i zwyczaje wojny lądowej, oraz dołączony do niej aneks, tj. Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej; ratyfikowana przez RP na mocy Ustawy z 1 kwietnia 1924 r. o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do międzynarodowej konwencji, dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej, podpisanej w Hadze 18 października 1907 r. wraz z odnośnym regulaminem; Konwencja wobec RP weszła w życie z dniem 9 lipca 1927 r. (tekst ustawy o ratyfikacji: Dz.U. z 30 kwietnia 1924 r., Nr 37, poz. 395; tekst Konwencji: Dz.U. z 10 marca 1927 r., Nr 21, poz. 161) – aneks do w/w Konwencji powoływany dalej jako „Regulamin Haski”.
[xi] Piontek Eugeniusz, op.l., (w:) Chmielarz Andrzej, Kunert Andrzej Krzysztof, Piontek Eugeniusz, op.cit., str. 46-47.
[xii] Góralczyk Wojciech, Sawicki Stefan (2003), Równość państw i ich immunitet jurysdykcyjny, (w:) Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, wyd. 9, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, ISBN: 8373341684, str. 131.
[xiii] Ibidem.
[xiv] Ibidem, str. 132.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz